ρυθμός, στην ιωνική διάλεκτο ρυσμόςˇ η λέξη πρωτοεμφανίζεται στον Αρχίλοχο Αρχίλοχος, (τέλος 8ου αι.-645/640 π.Χ.)ˇ ελεγειακός και σατυρικός ποιητής από την Πάρο. Του Αρχίλοχο αποδίδονταν πολλές καινοτομίες στη ρυθμοποιία, θεωρύνταν ο πρώτος που εισήγαγε την παρακαταλογή, και την ελύθερη συνοδεία στην κιθάρα. Στον Αθήναιο διαβάζουμε ότι ο Αρχίλοχος περηφανευόταν πιο πολύ για τη συμμετοχή του σε "πολιτικούς" αγώνες παρά για το ποιητικό του ταλέντο.: "γίγνωσκε δ' οίος ρυσμός ανθρώπους έχει" (μάθε ότι ένας χαρακτήρας [ψυχική κατάσταση] κυβερνά τους ανθρώπους [ή τους κρατά δέσμιους]ˇ πρβ. Bergk PLG ΙΙ, 401, απόσπ. 66 [31]ˇ επίσης, Ε. Diehl Anth. Lyr. Gr. 231, απόσπ. 67α).
Όπως είναι φανερό από το προηγούμενο απόσπασμα του Αρχίλοχου, η λέξη ρυσμός (ρυθμός) δεν είχε στην αρχή καμιά μουσική σημασία. Ως μουσικός όρος χρησιμοποιήθηκε κυρίως τον 4ο αι. π.Χ. Ο Αριστόξενος Αριστόξενος, (375 / 360 π.Χ.-;)ˇ φιλόσοφος και θεωρητικός της μουσικής, γεννήθηκε στον Τάραντα και πέθανε στην Αθήνα. Μαθητής του Αριστοτέλη στο Λύκειο, υπήρξε πολυγραφότατος, με περί τα 453 μουσικά, ιστορικά και φιλοσοφικά βιβλία. Από τα μουσικά του βιβλία έχει σωθεί το μεγαλύτερο μέρος των Αρμονικών Στοιχείων. υπήρξε ο πρώτος που μελέτησε με συστηματικό τρόπο το φαινόμενο του μουσικού ρυθμού. Οι αρχαίοι συγγραφείς και θεωρητικοί έδωσαν διάφορους ορισμούς του όρου ρυθμός. Ο Πλάτων Πλάτων, (429/427-περ. 347 π.Χ.). Σε ό,τι αφορά τη μουσική, ο μεγάλος φιλόσοφος σπούδασε μουσική με τον Δράκοντα τον Αθηναίο και τον Μέτελλο τον Ακραγαντίνο, επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τις αρχές του Δάμωνα για την ηθική αξία της μουσικής, ενώ ως συγγραφέας ήταν Πυθαγορικός. Ήταν ένας μουσικός πιστός στην παράδοση, ορθόδοξος, συντηρητικός και αδιάλλακτος στις πεποιθήσεις του. Στην Πολιτεία συζητεί την ηθική σημασία ορισμένων αρμονιών και ρυθμών, ενώ τη φιλοσοφική του αντίληψη για τη μουσική εκθέτει και στον Τίμαιο. (Νόμοι Β', 665Α) καθορίζει: "τη δή της κινήσεως τάξει ρυθμός όνομα είη" (ρυθμός ονομάζεται η τάξη της κινήσεως). Ο Αριστείδης Αριστείδης, θεωρητικός και συγγραφέας μουσικής. Πιστεύεται ότι έζησε ανάμεσα στον 1ο και 3ο αι. μ.Χ. Έχει γράψει ένα σημαντικό σύγγραμμα για τη μουσική με τον τίτλο Περί μουσικής, διαιρεμένο σε τρία βιβλία. (Περί μουσ. 31 Mb και R.P.W.-I.) δίνει τον ακόλουθο ορισμό του ρυθμού: "ρυθμός τοίνυν εστί σύστημα εκ χρόνων κατά τινα τάξιν συγκειμένων" (ρυθμός, λοιπόν, είναι ένα σύστημα χρόνων που τοποθετούνται με κάποια τάξη). Ο Βακχείος βακχείος, μετρικός πους, αποτελούμενος από τρεις συλλαβές, δύο μακρές και μία βραχεία, - - U ή U - -ˇ (Εισ. 93) τον ορίζει ως: "χρόνου καταμέτρησις μετά κινήσεως γινομένη ποιας τίνος" (καταμέτρηση χρόνου, που γίνεται με κάποια κίνηση). Δίνει επίσης και ορισμούς από άλλους συγγραφείς. Η θεωρία του Αριστόξενου βασίζεται στην αντίληψη ότι ο ρυθμός υπάρχει από μόνος του, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε πραγματοποίηση, και κυλά μέσα σε μια αφηρημένη διάρκεια (πρβ. L. Laloy, Lexique d'Aristoxene, XXXI)ˇ "ο ρυθμός ποτέ δεν αναμειγνύεται με το ρυθμικό υλικό, αλλά δίνει κάποια τάξη στο ρυθμιζόμενο (το υλικό που μπαίνει σε τάξη, που ρυθμίζεται), κάνοντας τους χρόνους να διαδέχονται ο ένας τον άλλον με τούτον ή εκείνο τον τρόπο. Ο ρυθμός και η μορφή (φόρμα) μοιάζουν στο ότι και οι δύο δεν έχουν πραγματική υπόσταση. Αληθινά, η φόρμα δεν μπορούσε να υπάρξει χωρίς το υλικό που θα τη δεχότανˇ όμοια, ο ρυθμός, με την απουσία ενός στοιχείου επιδεκτικού μετρήσεως και ικανού να διαιρεί το χρόνο, δεν μπορούσε να υπάρξειˇ γιατί ο χρόνος δεν μπορεί να διαιρεθεί από μόνος του, πρέπει να υπάρχει κάτι άλλο που να τον διαιρεί. Είναι, επομένως, ανάγκη το ρυθμικό υλικό να μπορεί να διαιρεθεί σε αντιληπτά μέρη, με τα οποία θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η διαίρεση του χρόνου" (Αριστόξ. Ρυθμ. Στοιχ. Feussner, κεφ. 2).
Τα υλικά του ρυθμού είναι "οι λέξεις, το μέλος και η κίνηση του σώματος". Ο Αριστείδης λέει ότι ο ρυθμός μπορεί να γίνει αντιληπτός υπό τρεις έννοιες, (α) οπτικά ("όψει"), όπως στην όρχηση όρχησις, χορός.
ορχηστικήˇ η τέχνη του χορού.ˇ (β) ακουστικά ("ακοή"), όπως στο μέλος μέλος, γενικά, μέλος, τμήμα. Στη μουσική, χορικό ή λυρικό τραγούδιˇ μελωδία γενικά. Στη φωνητική μουσική αποτελείται από τρία στοιχεία: τους φθόγγους, το ρυθμό και τα λόγια.ˇ και (γ) με την αφή ("αφή"), όπως στους παλμούς των αρτηριών. Στη μουσική, όμως, ο ρυθμός μπορεί να γίνει αντιληπτός μόνο με δύο τρόπους: οπτικά και ακουστικά.
Ρυθμίζω (ρ.)ˇ κανονίζω, φέρω σε ρυθμό, σε συμμετρία.
Τα ρυθμιζόμεναˇ τα στοιχεία του ρυθμού (συλλαβές, νότες και κινήσεις [χειρονομίες χειρονομία, 1. παντομιμική κίνηση των χεριών εκτελούμενη με ρυθμό είτε χορεύοντας είτε κατά τη διάρκεια θεατρικής παράστασηςˇ χρησιμοποιούνταν για να εκφράσει με τις κινήσεις των χεριών διάφορα νοήματα ή σκέψεις.
2. είδος πυρρίχης ή άλλη ονομασία της.]).

Βιβλιογραφία:

R. Westphal, (α) System, der antiken Rhythmik, Λιψία 1865ˇ (β) Metrik der Griechen, τόμ. 1-2, Λιψία 1867-1868ˇ (γ) Aristoxenos von Tarent. Melik und Rhythmik des klassischen Hellenentums, τόμ. 1-2, Λιψία 1883-1893.
Carlo del Grande, L'espessione musicale dei poeti greci, Νεάπολη 1932.
Θρ. Γ. Γεωργιάδης, Der griechische Rhythmus, Musik, Reigen, Vers und Sprache, Αμβούργο 1949.
Emile Martin, Essai sur les rythmes de la chanson grecque antique, Παρίσι 1953.
Θρ. Γ. Γεωργιάδης, Musik und Rhythmus bei der Griechen, Αμβούργο 1958.
Επίσης, Gev. II, 1-240- Th. Rein. La mus. gr. 72-116.