αρμονία, (από το ρ. αρμόζω, ή αττ. αρμόττω)ˇ γενική σημασία της λέξης: σύνδεση, συναφή. Επίσης, άρθρωση, αρμός, σημείο της σύνδεσης δύο αντικειμένωνˇ ακόμα, μέσο προς συναρμογή (βλ. Ομ. Οδ. ε 248, 361 κτλ.ˇ ως σημείο σύνδεσης: "αι των λίθων αρμονίαι", Διόδ. Σικ. 2, 8). Ανάμεσα σε άλλα σήμαινε και τη σωστή αναλογία (ή σύμμετρη διάταξη) των μερών ενός συνόλου μεταξύ τους (Δημ., LSJ).

Στη μουσική, εκτός από το "ταίριασμα" (συμφωνία ήχων), σύμφωνα με τους παλιούς θεωρητικούς (ή Αρμονικούς, που ο Αριστείδης Κοϊντιλιανός Αριστείδης, θεωρητικός και συγγραφέας μουσικής. Πιστεύεται ότι έζησε ανάμεσα στον 1ο και 3ο αι. μ.Χ. Έχει γράψει ένα σημαντικό σύγγραμμα για τη μουσική με τον τίτλο Περί μουσικής, διαιρεμένο σε τρία βιβλία. τους ονομάζει "οι πάνυ παλαιότατοι" Περί Μουσικής, Mb 21, R.P.W.-I. 18), σήμαινε την ογδόη και τη διαφορετική διάταξη των φθόγγων μέσα στην ογδόη ή μέσα σ' ένα σύστημα με τα μέρη του συνδεμένα έτσι που να σχηματίζουν ένα τέλειο σύνολο. Αυτή ήταν, κατά τον Αριστόξενο Αριστόξενος, (375 / 360 π.Χ.-;)ˇ φιλόσοφος και θεωρητικός της μουσικής, γεννήθηκε στον Τάραντα και πέθανε στην Αθήνα. Μαθητής του Αριστοτέλη στο Λύκειο, υπήρξε πολυγραφότατος, με περί τα 453 μουσικά, ιστορικά και φιλοσοφικά βιβλία. Από τα μουσικά του βιβλία έχει σωθεί το μεγαλύτερο μέρος των Αρμονικών Στοιχείων., η σημασία που έδιναν στον όρο αυτό οι Αρμονικοί πριν από την εποχή του. Βλ. Αρμ. Στοιχ. II, 36, 30 Mb: "αλλά περί αυτών μόνον των επτά οκτάχορδων, ά εκάλουν αρμονίας, την επίσκεψιν εποιούντο" (αλλά αυτοί [δηλ. οι πριν από την εποχή του Αρμονικοί, "οι προ ημών", όπως έλεγε,] περιόριζαν την προσοχή τους μονάχα στα επτά οκτάχορδα οκτάχορδον, σύστημα με οκτώ νότες ή χορδέςˇ κλίμακα με οκτώ νότες. Πριν από τον Αριστόξενο ονομαζόταν αρμονία., που ονόμαζαν αρμονίες).
Επίσης, συγγραφείς του 5ου και του 4ου αι. π.Χ., ανάμεσα στους οποίους ο Πλάτων Πλάτων, (429/427-περ. 347 π.Χ.). Σε ό,τι αφορά τη μουσική, ο μεγάλος φιλόσοφος σπούδασε μουσική με τον Δράκοντα τον Αθηναίο και τον Μέτελλο τον Ακραγαντίνο, επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τις αρχές του Δάμωνα για την ηθική αξία της μουσικής, ενώ ως συγγραφέας ήταν Πυθαγορικός. Ήταν ένας μουσικός πιστός στην παράδοση, ορθόδοξος, συντηρητικός και αδιάλλακτος στις πεποιθήσεις του. Στην Πολιτεία συζητεί την ηθική σημασία ορισμένων αρμονιών και ρυθμών, ενώ τη φιλοσοφική του αντίληψη για τη μουσική εκθέτει και στον Τίμαιο., ο Αριστοτέλης Αριστοτέλης, (384-322 π.Χ.)ˇ γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής και πέθανε στη Χαλκίδα της Ευβοίας. Υπήρξε μαθητής του Πλάτωνα στην Ακαδημία στην Αθήνα, όπου αργότερα και δίδαξε. Μολονότι είχε πολύ καλή γνώση της θεωρίας και της πρακτικής της μουσικής, δεν έγραψε κανένα σύγγραμμα ειδικά για τη μουσικήˇ αλλά πολύ συχνά αναφέρεται στη μουσική στα κείμενά του. Όπως ο Πλάτων, υποστηρίζει την ηθική αξία της μουσικής και εξετάζει λεπτομερειακά τη σημασία της στην εκπαίδευση των νέων. και ο Ηρακλείδης Ποντικός Ηρακλείδης, (4ος αι. π.Χ.)ˇ συγγραφέας από την Ηράκλεια του Πόντου, μαθητής και οπαδός του Πλάτωνα, αργότερα του Αριστοτέλη. Ανάμεσα στα πολλά συγγράμματά του, ο Πλούταρχος αναφέρει μια Συναγωγή των εν μουσική (Συλλογή γεγονότων που αφορούν τη μουσική) και ο Αθήναιος ένα σύγγραμμα Περί μουσικής., χρησιμοποιούσαν τον όρο αρμονία με την ίδια σημασία. Ο Πλάτων (Πολ. Ι', 617Β) λέει: "εκ πασών οκτώ ουσών [χορδών, φωνών] μίαν αρμονίαν ξυμφωνείν" (από όλες τις οκτώ [χορδές] μια αρμονία σχηματίζεται). Ο Αριστοτέλης (Πολιτ. Δ', 3, 1290Α) επίσης λέει: "είναι το ίδιο επίσης στην περίπτωση των αρμονιών, καθώς λένε μερικοίˇ και υπάρχουν δύο είδη, η δωρική δώριος, κατά γενική παραδοχή το οκτάχορδο: mi - re - do - si - la - sol - fa - mi (διατονικό γένος). Η δωρική αρμονία θεωρούνταν η κατεξοχήν "ελληνική αρμονία". και η φρυγική φρύγιος, 1. αρμονίαˇ το οκτάχορδο re - do - si - la - sol - fa - mi - re (στο διατονικό γένος). Όπως αναφέρει ο Αθήναιος η φρυγική και η λυδική αρμονία έγιναν γνωστές στους Έλληνες από τους "βαρβάρους" (ξένους) Φρύγες και Λυδούς, που συνόδευσαν τον Πέλοπα στην Πελοπόννησο. Έγινε, κατεξοχήν, η αρμονία των διθυράμβων. Θεωρούνταν κατάλληλη για μουσική προς τιμήν του Διόνυσου, επειδή ενέπνεε ενθουσιασμό.
2. τόνοςˇ ο έκτος τόνος στο αριστοξένειο σύστημα των 13 τόνων και όγδοος στο νεο-αριστοξένειο σύστημα των 15 τόνων.ˇ όλα τα άλλα συστήματα εντάσσονται στον δωρικό ή τον φρυγικό τύπο" ("ομοίως δ' έχει και περί τας αρμονίας, ως φασί τινες..." κτλ.). Ο Ηρακλείδης Ποντικός στο τρίτο βιβλίο του Περί μουσικής (Αθήν. ΙΔ', 624C, 19) μιλά για τις τρεις "ελληνικές αρμονίες", τη δωρική δώριος, κατά γενική παραδοχή το οκτάχορδο: mi - re - do - si - la - sol - fa - mi (διατονικό γένος). Η δωρική αρμονία θεωρούνταν η κατεξοχήν "ελληνική αρμονία"., την αιολική αιολία, Πριν τον Αριστόξενο, η κλίμακα la - sol - fa - mi - re - do - si - la. Κατά τον Ηρακλείδη Ποντικό, ήταν, μαζί με την δωρική και την ιωνική, από τις ελληνικές αρμονίες. Εξέφραζε το περήφανο και το πομπώδες. Αντικαταστάθηκε αργότερα από την υποδωρική. και την ιωνική ιώνιος, συνήθως ιαστί ή ιάς αρμονία. Πριν από τον Αριστόξενο δήλωνε το οκτάχορδο (δια πασών) sol - sol, δηλαδή (στο διατονικό γένος) sol fa mi re do si la sol. Sύμφωνα με τον Ηρακλείδη Ποντικό, ήταν μια από τις τρεις ελληνικές αρμονίες (μαζί με την δωρική και την αιολική). (αποκλείοντας τη φρυγική φρύγιος, 1. αρμονίαˇ το οκτάχορδο re - do - si - la - sol - fa - mi - re (στο διατονικό γένος). Όπως αναφέρει ο Αθήναιος η φρυγική και η λυδική αρμονία έγιναν γνωστές στους Έλληνες από τους "βαρβάρους" (ξένους) Φρύγες και Λυδούς, που συνόδευσαν τον Πέλοπα στην Πελοπόννησο. Έγινε, κατεξοχήν, η αρμονία των διθυράμβων. Θεωρούνταν κατάλληλη για μουσική προς τιμήν του Διόνυσου, επειδή ενέπνεε ενθουσιασμό.
2. τόνοςˇ ο έκτος τόνος στο αριστοξένειο σύστημα των 13 τόνων και όγδοος στο νεο-αριστοξένειο σύστημα των 15 τόνων. και τη λυδική λύδιος, για τους περισσότερους αρχαίους θεωρητικούς και συγγραφείς το οκτάχορδο: do si la sol fa mi re do (διατονικό γένος). για ορισμένους άλλους, το οκτάχορδο fa - fa. Ήταν ανάμεσα στις μη ελληνικές αρμονίες, ήταν όμως γνωστή από πολύ παλαιά εποχή. ως ξένες), κατ' αναλογία προς τις τρεις ελληνικές φυλές.

Οι αρμονίες που αναφέρονται από τους παραπάνω συγγραφείς, καθώς και από άλλους, είναι οι ακόλουθες επτά (οκτάχορδοι τύποι), όπως είναι γενικά αποδεκτές:

1. Μιξολυδική (Μιξολυδιστί) si-si
2. Λυδική (Λυδιστί) do-
3. Φρυγική (Φρυγιστί) re-re
4. Δωρική (Δωριστί) mi-mi
5. Υπολυδική (Υπολυδιστί) fa-fa
6. Ιωνική, Υποφρυγική (Ιαστί, Υποφρυγιστί) sol-sol
7. Αιολική, Υποδωρική (Αιολιστί, Υποδωριστί) la-la

ή
Δωριστί mi-mi
Φρυγιστί re-re
Λυδιστί do-do
Μιξολυδιστί si-si
Αιολιστί, Υποδωριστί la-la
Ιαστί, Υποφρυγιστί sol-sol
Υπολυδιστί fa-fa

Αυτά τα ονόματα δεν ήταν πάντα τα ίδια, αλλά διέφεραν από τη μια εποχή στην άλλη και από τον ένα συγγραφέα στον άλλο.
Στην εποχή του Αριστόξενου και κατόπιν ο όρος αρμονία χρησιμοποιούνταν πολύ συχνά με τη σημασία "εναρμόνιο γένος εναρμόνιον, το γένος στο οποίο γινόταν χρήση τετάρτων του τόνου. H επινόησή του αποδιδόταν στον Όλυμπο. Το τετράχορδο στο εναρμόνιο γένος προχωρεί με τον ακόλουθο τρόπο: mi mi1/4 fa la. Ο όρος αρμονία πολύ συχνά αντικαθιστούσε τον όρο εναρμόνιο γένος από την εποχή του Αριστόξενου και κατόπι.", μαζί με τον όρο εναρμόνιος εναρμόνιος, Το επίθ. εναρμόνιος χρησιμοποιούνταν συχνά με τη σημασία του μελωδικός, εμμελής, λ.χ. εναρμόνιον άσμα, μελωδικό τραγούδι. (Αρμ. Στοιχ. Ι, 2, 23 κτλ.ˇ Κλεον. Εισ. C. v. J. 3, 181, Mb 3).
Μετά την εποχή του Αριστόξενου, ο όρος διαπασών διαπασών, 1. η συμφωνία μεταξύ της πρώτης και τελευταίας νότας, επομένως το διάστημα 8ης.
2. μετά την εποχή του Αριστόξενου, σήμαινε ότι και ο παλαιότερος όρος αρμονία (είδος της οκτάβας) αντικατέστησε τον όρο αρμονία σε πολλά κείμενα (Κλεον. Εισ. και Βακχ. Εισ. C.ν.J. 197 και 308, αντίστοιχα: "του δε δια πασών είδη εστίν επτά", δηλ. επτά είδη αρμονίας).
Ο όρος αρμονία χρησιμοποιούνταν καμιά φορά και με τη σημασία "μουσική" γενικά.

Βλ. τα λ. αρμογή αρμογή, (από το αρμόζω ή αρμόττω, ταιριάζω, συνδέω)ˇ μέθοδος κουρδίσματος, χόρδισμα, αρμονία., άρμοσις άρμοσις, το κούρδισμα ενός οργάνου (κυρίως η πράξη του κουρδίσματος, και συνεκδοχικά το αποτέλεσμα της πράξης, δηλ. το κούρδισμα)., ηρμοσμένος ηρμοσμένος, κανονισμένος (τακτοποιημένος, ρυθμισμένος) σύμφωνα με τους νόμους της μουσικής., τόνος τόνος, όρος με διάφορες, και κάποτε όχι ολότελα ξεκαθαρισμένες, σημασίες στην αρχαία ελληνική μουσική.

1. τάση (τάσιςˇ ύψος).
2. διάστημα κατά το οποίο η 5η ξεπερνά την 4η, η μεγάλη 2η.
3. κλίμακα τοποθετημένη σ' ένα ορισμένο ύψος.
4. Ο Κλεονείδης δίνει μια τέταρτη σημασίαˇ τη σημασία του φθόγγου (ήχου, τόνου), π.χ. επτάτονος φόρμιγξ.
5. Ο όρος τόνος συχνά χρησιμοποιείται και για την αρμονία..

Βιβλιογραφία.
Ανάμεσα στις πολλές μελέτες που έχουν γραφεί πάνω στο θέμα "αρμονία", μπορούν να αναφερθούν οι ακόλουθες, κατά χρονολογική σειρά:
D. Β. Monro, The Modes of Ancient Greek Music, Οξφόρδη 1894ˇ ιδιαίτερα, σσ. 47-65, §§ 21-25.
R. P. Winnington-Ingram, Mode in Ancient Greek Music, Cambridge 1936.
G. Reese, Music in the Middle Ages, Νέα Υόρκη 1940, σ. 38 κ.ε. Μ. I. Henderson, "The Growth of the Greek αρμονία", Classical Quarterly 36, 1942, σσ. 94-103.
Kurt Sachs, The Rise of Music in the Ancient World, East and West, Νέα Υόρκη 1943, σσ. 216-238.
Μ. Ι. Henderson, "The Growth of Ancient Greek Music", The Music Review IV, 1, 1943, σσ. 4-13.
Matthew Shirlaw, "The Music and Tone-Systems of Ancient Greece", The Music Review IV, 1, 1943, σσ. 14-27.
Matthew Shirlaw, "The Music and Tone-Systems of Ancient Greece", Music and Letters 32, 1943, σσ. 131-139.
Kathleen Schlesinger, "The Harmonia, Creator of the Modal System of Ancient Greek Music", The Music Review V, 1944, σσ. 7-39 και 119-141.
Antoine Auda, Les gammes musicales, Ixelles (Βέλγιο) 1947ˇ ιδιαίτερα, σσ. 49-77.
Ο. J. Gombosi, "Key, Mode, Species", Journal of the American Musicological Society 4, 1951, σσ. 20-26.
J. Chailley, "Le mythe de modes grecs", Acta Musicologica 28, 1956, σσ. 137-163.
Martin Vogel, "Enharmonic der Griechen", ORPHEUS Schriftenreihe zu Grundfragen der Musik 3 και 4, Dusseldorf 1963.
Riemann, Musik Lexikon, Sachteil 1967, βλ. τα λ. "Harmonia" και "Systema teleion", σσ. 361 και 929 αντίστοιχα.